ΕΚΘΕΣΗ: Η εικόνα των Ρομά στα σχολικά βιβλία σήμερα

  

 

ΕΚΘΕΣΗ

Η εικόνα των Ρομά στα σχολικά βιβλία σήμερα

 

Συλλογή αναφορών και σχόλια

Απρίλιος 2024

 

Χρήστος Ηλιάδης*

Περίληψη

Στην ελληνική εκπαίδευση οι αναφορές σε Ρομά/τσιγγάνους είναι ελάχιστες, ενώ η πρώτη επαφή των μαθητών του δημοτικού με τον πληθυσμό γίνεται με αναχρονιστικούς και ρατσιστικούς όρους, αφού μαθαίνουν για «γύφτους με σκουρόχρωμο δέρμα». Τα σχολικά βιβλία όλων των βαθμίδων παρουσιάζουν μια μονόπλευρη, στερεοτυπική και αρκετές φορές ξεπερασμένη και ρομαντική εικόνα που δεν ανταποκρίνεται στη σύνθετη σημερινή πραγματικότητα. Είτε ως γύφτοι, είτε ως τσιγγάνοι, αλλά ποτέ ως Ρομά, παρουσιάζονται να ζουν αποκλειστικά σε καταυλισμούς, να είναι όλοι φτωχοί και να ζουν από τη μουσική, την χειρομαντεία ή την επαιτεία. Η επίσημη ονομασία «Ρομά» συναντάται μόλις δύο φορές σε όλη την 12χρονη εκπαίδευση, ενώ λείπει κάθε αναφορά σε Ρομά που βιώνουν κοινωνικό αποκλεισμό, ανεργία και ρατσισμό, προσπαθούν λιγότερο ή περισσότερο αποτελεσματικά να σπάσουν τα στερεότυπα εναντίων τους και να συμμετέχουν ισότιμα, αλλά και σε όσους ζουν σε σπίτια (όπως περίπου οι μισοί στην Ελλάδα), ολοκληρώνουν το σχολείο και σπουδάζουν. 

 

Δημοτικό[1]

·        Η πρώτη επαφή των παιδιών με τους Ρομά γίνεται στο βιβλίο «Εικονογραφημένο Λεξικό - Το πρώτο μου Λεξικό» (Α-Γ Δημοτικού). Εκεί εμφανίζεται ορισμός του «γύφτος-γύφτισσα»: Το λεξικό δίνει την περιγραφή, «Οι γύφτοι είναι μια ομάδα ανθρώπων με κοινή καταγωγή και σκούρο συνήθως δέρμα που ταξιδεύουν από μέρος σε μέρος στην Ελλάδα. Αγαπούν πολύ τη μουσική» (σελ. 95). 

Σχόλιο: Ο όρος «γύφτος» έχει πάψει να χρησιμοποιείται σε επίσημα κείμενα τόσο της Ελλάδας όσο και της Ε.Ε καθώς είναι αρνητικά φορτισμένος, χρησιμοποιείται υποτιμητικά και πλέον θεωρείται ρατσιστικός όρος. Στην ουσία δεν υφίσταται καμία ομάδα με αυτή την ονομασία, ενώ ήδη από την δεκαετία του ’90 οι Ρομά στην Ελλάδα δεν ταξιδεύουν από μέρος σε μέρος και είναι εγκατεστημένοι. Ως εκ τούτου, ούτε «γύφτοι» υπάρχουν, ούτε ταξιδεύουν από μέρος σε μέρος, ούτε αγαπούν όλοι κατ’ ανάγκη τη μουσική. 

 

·      Στο Ανθολόγιο Κειμένων 5^ης και 6^ης Δημοτικού υπάρχουν κείμενα με αναφορές τόσο σε «γύφτους», όσο και «τσιγγάνους».

-       Στο κείμενο της Σ. Φίλντιση «Η καρδούλα» υπάρχουν επίσης αναφορές σε γύφτους. Στο τέλος του κειμένου, τα παιδιά καλούνται να απαντήσουν στην ερώτηση προβληματισμού: «Συμφωνείτε με τη φράση της μάνας ‘γύφτος δε σημαίνει και μασκαράς’; Για σας τι σημαίνει γύφτος ή τσιγγάνος;» (σσ. 137-138).

-       Στο ίδιο βιβλίο υπάρχει άλλη μία αναφορά στους «τσιγγάνους» μέσα από το ποίημα του Φ.Γ. Λόρκα, «Η καλόγρια και η τσιγγάνα». (σ. 154).

-       Κείμενο της Ε. Σαραντίτη με τίτλο «Οι φίλοι μας οι τσιγγάνοι» (σ. 256). Εδώ οι τσιγγάνοι από «γύφτοι» γίνονται – ξαφνικά – φίλοι. Το κείμενο όμως αναπαράγει μια ρομαντική και εξωτική εικόνα των τσιγγάνων που «έχουν άλογα», «είναι νομάδες», «ασχολούνται με παραδοσιακά επαγγέλματα» και φαίνεται να απολαμβάνουν που ζουν στο περιθώριο και φτωχοί. 

Σχόλιο: Το κείμενο, όπως και τα περισσότερα που βρίσκουμε στα ελληνικά σχολικά βιβλία, εξωτικοποιεί και φυλετικοποιεί τους Ρομά και παρουσιάζει μια εικόνα που δεν υπάρχει εδώ και αρκετές δεκαετίες: ούτε άλογα έχουν οι Ρομά στην Ελλάδα σήμερα, ούτε νομάδες είναι, ούτε με παραδοσιακά επαγγέλματα ασχολούνται πλέον, ούτε φυσικά απολαμβάνουν να είναι φτωχοί και κοινωνικά αποκλεισμένοι. 

 

·        Στο βιβλίο Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή της 6^ης δημοτικού και το κεφάλαιο «ένα σχολείο για όλους» υπάρχει εικόνα της «Μαρίας της Τσιγγάνας». Η εικόνα δείχνει μια κοπέλα με κακό ντύσιμο και πλεξούδες δίπλα σε έναν ξανθό μαθητή από την Αλβανία. Η Μαρία λέει: «με λένε Μαρία και είμαι Τσιγγάνα. Οι ασχολίες των γονιών μου μας αναγκάζουν να μετακινούμαστε δύο ή και περισσότερες φορές τον χρόνο. Έτσι δεν φοιτώ όλο τον χρόνο στο ίδιο σχολείο» (σελ. 21).

Σχόλιο: Η εικόνα παραμένει ιδιαίτερα στερεοτυπική, όπως και η περιγραφή της Μαρίας. Τα κορίτσια Ρομά στην Ελλάδα δεν έχουν μόνο πλεξούδες, ούτε οι γονείς τους μετακινούνται συχνά. Πολλά έχουν διαρκή φοίτηση και αποφοιτούν από το Γυμνάσιο, το Λύκειο και το πανεπιστήμιο, αντιμετωπίζοντας συχνά στην πορεία τα αρνητικά στερεότυπα της πλειοψηφίας εναντίων τους.  

 

·    Δύο αναφορές βρίσκουμε στα βιβλία μουσικής 5^η και 6^ης δημοτικού:

- Βιβλίο 5^ης δημοτικού: στην ενότητα «ταξίδια και μουσική», αναφορά σε «τσιγγάνικη μελωδία» στην οποία βασίστηκε το ένα από τα δύο έργα Ελλήνων συνθετών που καλούνται να ακούσουν οι μαθητές (σελ. 46). 

- Βιβλίο 6^ης δημοτικού: αναφορά στο Εντερλέζι ως μια «παραδοσική τσιγγάνικη μελωδία από τον ευρύτερο χώρο των Βαλκανίων» (σ. 43)

Σχόλιο: και οι δύο αναφορές παραπέμπουν σε χώρες εκτός Ελλάδας, σα να μην ζουν και δημιουργούν στην Ελλάδα τσιγγάνοι αλλά μόνο σε άλλες χώρες. 

 

Γυμνάσιο 

·        Στο Βιβλίο Νεοελληνικής Γλώσσας Α’ Γυμνασίου γίνεται μια από την εκτενέστερες αναφορές στους τσιγγάνους – παραμένει βέβαια λίγων γραμμών – και η πρώτη έμμεση αναφορά στην «τσιγγάνικη γλώσσα» αλλά και την μαθητική διαρροή. Μέσα από ένα απόσπασμα από επιτόπια έρευνα της Α. Λυδάκη σε κοινότητες Ρομά στην Αττική, η μικρή τσιγγάνα λέει μεταξύ άλλων: «δεν πάω σχολείο. Πήγα μέχρι την Γ’ και μετά σταμάτησα, γιατί βαριόμουνα […]. Με τη φίλη μου μιλάμε Τσιγγάνικα. Στο σχολείο μιλάμε Ελληνικά. Δεν έπαιρνα τα γράμματα. Δεν μπορούσα να τα μάθω […]» (σ. 14). 

Σχόλιο: Το απόσπασμα είναι από έρευνα που πραγματοποιήθηκε την δεκαετία του 1990 σε περιοχές της βορειοδυτικής Αττικής – αφορά δηλαδή μια μόνο κοινότητα Ρομά και αντικατοπτρίζει μια πραγματικότητα περισσότερες από 3 δεκαετίες πριν. Ακόμη και αν η εικόνα ισχύει και σήμερα κατά τόπους, δεν αντισταθμίζεται με καμία άλλη αναφορά ώστε να μην δημιουργείται η στερεοτυπική εικόνα ότι οι Τσιγγάνοι δεν πηγαίνουν σχολείο από επιλογή («βαριόμουνα»). Επιπλέον, η γλώσσα ονομάζεται «τσιγγάνικα» και όχι ρομανί ενώ η γλωσσική αποξένωση των ομιλητών της από το σχολικό σύστημα αναφέρεται μόνο έμμεσα. Η μαθήτρια έχει ενστερνιστεί την κυρίαρχη στερεοτυπική άποψη της πλειοψηφίας για τους Ρομά και δηλώνει ότι «δεν έπαιρνε τα γράμματα». Απουσιάζουν εντελώς αναφορές στα φαινόμενα σχολικού εκφοβισμού, δυσκολιών στην πρόσβαση εξαιτίας των κακών συνθηκών στέγασης αλλά και της διαφορετικής μητρικής γλώσσας – για να αναφέρουμε μόνο μερικά από τα εμπόδια στην ισότιμη πρόσβαση στην εκπαίδευση που αντιμετωπίζουν τα παιδιά με ρόμικη καταγωγή. Απουσιάζουν εντελώς και θετικά παραδείγματα γυναικών από την ρόμικη κοινότητα που «έπαιρναν τα γράμματα» και σήμερα είναι επιστήμονες ή σπουδάζουν. 

 

·      Στα κείμενα Λογοτεχνίας Α-Β Γυμνασίου συναντούμε δύο αναφορές σε Τσιγγάνους:

-       H πρώτη σε κείμενο του Κ. Ουράνη που περιγράφει ότι οι τσιγγάνοι χορεύουν «ηδονικούς χoρούς» (σ. 115)

-       Η δεύτερη σε κείμενο του Λ. Ψαραύτη όπου βρίσκουμε την αναφορά ότι, οι τσιγγάνες «ζητιανεύουν με μωρά στην αγκαλιά» (σ. 164). 

Σχόλιο: Και στις δύο αυτές αναφορές παραμένει η στερεοτυπική εικόνα: από την μια ρομαντισμός και εξωτισμός, (ηδονικοί χοροί), και από την άλλη το περιθώριο και η επαιτεία.

 

·      Πέρα από κάποιες σποραδικές ακόμη αναφορές στα βιβλία του Γυμνασίου σε τσιγγάνους, όπως πχ. σε ζωγραφιά του Ματίς «Η Τσιγγάνα», δύο ακόμη αναφορές: 

-     Στο βιβλίο της ιστορίας της Γ’ Γυμνασίου, οι Ρομά/τσιγγάνοι αναφέρονται μεταξύ των θυμάτων του ναζισμού (σ. 117 και 127). Δεν υπάρχουν όμως άλλες αναφορές στην παρουσία των τσιγγάνων/Ρομά στον ελληνικό χώρο, όπως την εποχή του Βυζαντίου και αργότερα. 

-     Στην Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή Γ’ Γυμνασίου υπάρχει εικόνα από καταυλισμό «ελλήνων τσιγγάνων» με παιδιά, κάποια χωρίς μπλούζα, να παίζουν με μία μοτοσυκλέτα (σελ. 12). 

Σχόλιο: Και πάλι, παρουσιάζεται μόνο μία στερεοτυπική εικόνα των Ρομά στην Ελλάδα, φτωχών που ζουν σε καταυλισμό με σκουπίδια στο φόντο, ενώ η εικόνα είναι από άλλη εποχή, την δεκαετία του 1990 ή των αρχών 2000, σα να μην έχει αλλάξει τίποτα στο σήμερα. 

 

Λύκειο

Στο λύκειο συνεχίζονται οι αποσπασματικές αναφορές που αναπαράγουν την στερεοτυπική εικόνα του φτωχού και αποκλεισμένου τσιγγάνου, σαν να μην υπάρχουν θετικά παραδείγματα ενσωμάτωσης. Πέρα από τις λίγες αναφορές, κυρίαρχη παραμένει η σιωπή για τους Ρομά και η απουσία τους τόσο από την ιστορία, όσο και από τη σύγχρονη ζωή. Παράδειγμα, το βιβλίο Έκφραση-Έκθεση 1^ης λυκείου, όπου γίνεται αναφορά σε ξένες γλώσσες και ιδιώματα που μιλούνται σε περιοχές της Ελλάδας, χωρίς όμως καμία αναφορά στην ρομανί - σα να μην υπάρχει (σελ. 215).

·      Στα κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας του λυκείου είναι αρκετά τα κείμενα με αναφορές σε τσιγγάνους και γύφτους. 

-       Μεταξύ αυτών, το κείμενο του Κ. Παλαμά «Ο δωδεκάλογος του γύφτου», ένα σημαντικό κείμενο της νεοελληνικής λογοτεχνίας το οποίο όμως με τα σημερινά δεδομένα επίσης παρουσιάζει μια μονοδιάστατη και ρομαντική εικόνα του «γύφτου» ως σύμβολο της ελεύθερης και αδούλωτης ψυχής και δημιουργικής δράσης. Το κείμενο συνοδεύεται από φωτογραφία με τη λεζάντα «Ο αρκουδιάρης» (σ. 415).  

Σχόλιο: Όπως στο κείμενο του Παλαμά, έτσι και στα υπόλοιπα λογοτεχνικά κείμενα που βρίσκουμε στα σχολικά βιβλία του λυκείου, οι Ρομά αναφέρονται είτε ως τσιγγάνοι, ως αθίγγανοι είτε και ως γύφτοι – ποτέ ως Ρομά. Σε όλες τις περιπτώσεις παρουσιάζονται εντελώς μονοδιάστατα και αναχρονιστικά. Εμφανίζονται να ζουν πάντα σε καταυλισμούς και να ασχολούνται κυρίαρχα με την μουσική ή να είναι «αρκουδιάρηδες». Περιγράφονται ως «φουκαράδες», «ζωηροί» και «ανυπόταχτοι», ενώ οι τσιγγάνες γυναίκες ως αυτές που «λένε την μοίρα». 

 

·        Το βιβλίο Έκφραση-Έκθεση Β Λυκείου κάνει την μοναδική, έμμεση αναφορά στον αντιτσιγγανισμό. Το σύντομο απόσπασμα κειμένου του Ν. Δήμου αναφέρεται στον ρατσισμό και την διαίρεση ανθρώπων σε κατηγορίες, κάτω από μια λεζάντα από καταυλισμό Ρομά (πάλι από την δεκαετία του 1990 ή αρχών 2000) με το κείμενο «οι κάτοικοι του συνοικισμού δε δέχονται την παραμονή των Τσιγγανόπουλων στο ‘σχολείο τους’, όπως επίσης και την παράταση της παραμονής του καταυλισμού των Τσιγγάνων στην κοινόχρηστη έκταση» (σ. 126).

·      Στην ιστορία της Γ’ Λυκείου γίνεται ακόμη μία αναφορά στην εξόντωση Εβραίων και Τσιγγάνων από τους Ναζί, σε λεζάντα φωτογραφίας του Άουσβιτς (σ. 130)

Σχόλιο: Μετά από 10 χρόνια στην ελληνική εκπαίδευση, στην Β’ Λυκείου γίνονται οι πρώτες, μικρές αναφορές σε φαινόμενα όπως ο ρατσισμός που αντιμετωπίζουν οι Ρομά, αλλά και σε ιστορικά παραδείγματα εξόντωσής τους. 

 

 

Συμπεράσματα

Η ονομασία Ρομά, που αποτελεί και τον επίσημο ορισμό της ελληνικής πολιτείας, εντοπίστηκε δύο φορές σε όλη την 12χρονη εκπαίδευση. Τα παιδιά του δημοτικού πρωτοσυναντούν τον πληθυσμό με μια ρατσιστική και αναχρονιστική οπτική, ως «γύφτους με σκουρόχρωμο δέρμα». Οι ελάχιστες αναφορές σε τσιγγάνους εμφανίζονται μετά την 5^ηδημοτικού και στο Γυμνάσιο. Και αυτές οι αναφορές όμως στηρίζονται σε ένα ρομαντικό πρότυπο που αφορά περισσότερο το παρελθόν και ελάχιστα το σήμερα. Η ρομαντική αυτή απεικόνιση αναπαράγει το στερεότυπο ότι οι Ρομά/τσιγγάνοι επιλέγουν να ζουν στο περιθώριο και απολαμβάνουν τον αποκλεισμό γιατί δεν θέλουν να ενσωματωθούν. Δεν υπάρχει καμία αναφορά σε κανένα σχολικό βιβλίο σε θετικά παραδείγματα, σε Ρομά που ζουν σε σπίτια, σπουδάζουν ή εργάζονται, αλλά και στην αρνητική πλευρά του αποκλεισμού και της περιθωριοποίησης. Τέλος, σε ολόκληρη την 12χρονη εκπαίδευση εντοπίστηκε μόνο μία αναφορά στην γλώσσα των Ρομά (ρομανί), και αυτή με την ονομασία τσιγγάνικα.

 

 

 

 

*  Ο Χρήστος Ηλιάδης είναι διδάκτορας στην ανάλυση λόγου (PhD, Essex), μεταδιδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (πρόγραμμα CitRepJus) και εμπειρογνώμονας σε ζητήματα κοινωνικής συμπερίληψης, διαπολιτισμικότητας και διδασκαλίας της ιστορίας. Είναι συνιδρυτής και επιστημονικός διευθυντής της οργάνωσης Act.Rom. 

 

 

---

[1] Χρησιμοποιήθηκαν τα ηλεκτρονικά αρχεία των σχολικών βιβλίων, όπως αυτά είναι διαθέσιμα στην ηλεκτρονική σελίδα του Υπ. Παιδείας «Φωτόδεντρο». Πρόσβαση: Δεκέμβριος 2023. Πιθανώς ξέφυγαν κάποιες αναφορές, οι οποίες δεν αλλάζουν τη συνολική εικόνα.